Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ)

Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής

και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ)

Τι είναι η ΔΑΦ;

Η Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ) –διεθνής όρος Autism Spectrum Disorder (ASD)– είναι ο όρος ο οποίος περιγράφει ένα ευρύ φάσμα νευρο-αναπτυξιακών διαταραχών με κοινά χαρακτηριστικά, όπως π.χ. έλλειμμα σε κοινωνικές ή/και επικοινωνιακές δεξιότητες, ελάχιστα ενδιαφέροντα, επαναληπτικά πρότυπα συμπεριφοράς κα.

Η ΔΑΦ αντικαθιστά τον έως πρόσφατα ευρέως χρησιμοποιούμενο όρο της «Διάχυτης Αναπτυξιακής Διαταραχής (ΔΑΔ)», ο οποίος περιέγραφε διάφορες συγγενείς διαταραχές όπως η Αυτιστική Διαταραχή, η Διαταραχή Rett, η Παιδική Αποδιοργανωτική Διαταραχή, η Διαταραχή Asperger, και η Διάχυτη Αναπτυξιακή Διαταραχή μη Προσδιοριζόμενη Αλλιώς (Άτυπος Αυτισμός).

Το 2013, η πλέον πρόσφατη, αναθεωρημένη έκδοση του ταξινομικού συστήματος DSM-V της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, κατήργησε τη Διαταραχή Asperger και τον Άτυπο Αυτισμό, ενώ ταυτόχρονα μετακίνησε τη Διαταραχή Rett και την Παιδική Αποδιοργανωτική Διαταραχή σε άλλες διαγνωστικές κατηγορίες.

Η ΔΑΦ διακρίνεται σε τρία επίπεδα σοβαρότητας, αναλόγως της βαρύτητας των συμπτωμάτων, την έκπτωση στη λειτουργικότητα και του βαθμού υποστήριξης που χρήζει το πάσχον άτομο, ξεκινώντας από την πιο ήπια εκδήλωση των συμπτωμάτων και καταλήγοντας στην πιο σοβαρή μορφή αυτών.

Τι είναι η ΔΕΠΥ;

Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) –διεθνής όρος Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD)– είναι μία από τις πιο συχνές (5-7% του μαθητικού πληθυσμού) νευρο-βιολογικές διαταραχές της παιδικής ηλικίας, η οποία συνεχίζεται, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, και στην ενήλικη ζωή.

Παρότι η ΔΕΠΥ είναι μια από τις πιο μελετημένες και τεκμηριωμένες παιδοψυχιατρικές διαταραχές παγκοσμίως, έχει συγχρόνως προκαλέσει τις περισσότερες συζητήσεις και εξακολουθεί να υποδιαγιγνώσκεται σε πολλές χώρες μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα.

Τα χαρακτηριστικά συμπτώματα της ΔΕΠΥ, δηλαδή η διάσπαση προσοχής, η παρορμητικότητα και η υπερκινητικότητα, θεωρούνται τόσο κοινά στην παιδική ηλικία, όπου συχνά η διάγνωση παραβλέπεται, ενώ σε πολλές περιπτώσεις τα προβλήματα που η ίδια η ΔΕΠΥ προκαλεί στη συμπεριφορά, στην κοινωνική προσαρμογή ή στη σχολική απόδοση, αποδίδονται σε ποικίλες καταστάσεις οι οποίες ενδεχομένως να συνυπάρχουν.

Έτσι η ΔΕΠΥ παραμένει συχνά αδιάγνωστη ή εσφαλμένα διαγνωσμένη ενώ, ακόμη και όταν γίνεται η σωστή διάγνωση, δεν εφαρμόζεται πάντοτε ένα ολοκληρωμένο μοντέλο συνδυασμού θεραπευτικών προσεγγίσεων το οποίο απαιτείται για την αντιμετώπισή της.

Αιτίες

Η ΔΑΦ έχει οργανική αιτιότητα και επομένως τα αίτιά της θα πρέπει να αναζητηθούν στο βιολογικό υπόστρωμα. Δυστυχώς, τα ακριβή της αίτια δεν έχουν ακόμη αποσαφηνιστεί, καθώς πρόκειται για ένα πολύ-παραγοντικό φαινόμενο.

Οφείλεται σε βλάβη συγκεκριμένης περιοχής ή ενός συστήματος του εγκεφάλου, ωστόσο αυτή δύναται να προκλήθηκε από την αλληλεπίδραση διαφορετικών βιολογικών, γενετικών αλλά και περιβαλλοντικών παραγόντων.

Τα αρχικά αίτια, στα οποία περιλαμβάνονται τα ελαττωματικά γονίδια, οι χρωμοσωμικές ανωμαλίες, οι επιπλοκές κατά την κύηση, οι ιατρικές παθήσεις, οι μολυσματικοί ιοί, κα, μπορούν να παρεμποδίσουν την ομαλή ανάπτυξη ορισμένων εγκεφαλικών συστημάτων ή να προξενήσουν βιοχημικές ανωμαλίες, επηρεάζοντας με αυτό τον τρόπο την εύρυθμη λειτουργία του κεντρικού νευρικού συστήματος.

Ο ρόλος του οικείου περιβάλλοντος, παραμένει καθοριστικός για τη σοβαρότητα με την οποία εκδηλώνεται η διαταραχή. Έτσι, η ΔΑΦ, χρήζει έγκαιρης και εξατομικευμένης παρέμβασης, καθώς πληθώρα ερευνών οδηγεί στη διαπίστωση ότι η έγκαιρη και εντατική πρώιμη παρέμβαση βελτιώνει σημαντικά την πρόγνωση της, ενώ ταυτόχρονα βελτιστοποιεί το δυναμικό του πάσχοντος ατόμου σε κάθε ηλικία, προωθώντας την ομαλή ένταξή του στο εκπαιδευτικό, το κοινωνικό αλλά και το επαγγελματικό περιβάλλον.

Αιτίες

Όπως συμβαίνει με αρκετά νοσήματα, η ακριβής αιτιολογία της ΔΕΠΥ δεν είναι απολύτως σαφής.

Ολοένα και περισσότερο, οι επιστήμονες βρίσκουν αποδείξεις ότι προέρχεται από βιολογικές αιτίες και έως σήμερα γνωρίζουμε ότι α) ως ένα βαθμό είναι κληρονομική, καθώς το 76% των παιδιών με ΔΕΠΥ έχουν συνήθως ένα συγγενή με αυτήν τη διαταραχή και β) πως ο εγκέφαλος των παιδιών με ΔΕΠΥ, παρουσιάζει διαφορές από εκείνον των συνομηλίκων τους σχετικά με τη δομή, το μεταβολισμό και τη λειτουργία συγκεκριμένων περιοχών του.

Επιπλέον, η πρόωρη γέννηση, το κάπνισμα, η χρήση αλκοόλ και το υπερβολικό στρες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, ο εγκεφαλικός τραυματισμός ή η έκθεση σε τοξικές ουσίες μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη της ΔΕΠΥ.

Βεβαίως θα πρέπει να σημειώσω ότι η ελλιπής γονική φροντίδα σε καμία περίπτωση δεν προκαλεί τη ΔΕΠΥ, όμως πληθώρα οικογενειακών χαρακτηριστικών, π.χ. ασταθής δομή και δυσλειτουργία στην οικογένεια ή έλλειψη γονικού ελέγχου, μπορεί να συμβάλλουν στην επιδείνωση των συμπτωμάτων της καθώς και στην εμφάνιση επιπλοκών στη συναισθηματική κατάσταση ή συμπεριφορά του πάσχοντος.

Συμπτώματα

Μήπως εσείς ή τα παιδιά σας, παρουσιάζεται μερικά από τα παρακάτω συμπτώματα;

§  Αποφυγή βλεμματικής και σωματικής επαφής και αλληλεπίδρασης.

§  Αδιαφορία για την ανάπτυξη κοινωνικών, φιλικών ή συντροφικών σχέσεων.

§  Απουσία πρωτοβουλιών ή ανταπόκρισης σε πρωτοβουλίες άλλων ανθρώπων για επικοινωνία και αλληλεπίδραση με αυτούς. Συνήθως, ο διάλογος, εφόσον είναι εφικτός, επικεντρώνεται σε θέματα περιορισμένου και προσωπικού ενδιαφέροντος.

§  Αδυναμία εξαγωγής συμπερασμάτων για τους σκοπούς της επικοινωνίας με τον άλλο, καθώς και αδυναμία προσαρμογής της συνομιλίας στις ανάγκες του άλλου.

§  Αδυναμία έκφρασης των συναισθημάτων, ακόμη κι όταν τους ζητηθεί να το πράξουν.

§  Έλλειψη αναγνώρισης ή αδιαφορία για τα συναισθήματα των άλλων. Απουσία συμπάθειας και ενδιαφέροντος ως αντίδραση στην έκφραση δυσαρέσκειας ή λύπης, ακόμη και στην εκδήλωση αγάπης από άλλο άτομο.

§  Έλλειψη κατανόησης του χιούμορ, της ειρωνείας, του σαρκασμού ή της μεταφοράς.

§  Διατύπωση κοινωνικώς μη αποδεκτών σχολίων σε μη αρμόζουσες συνθήκες και περιστάσεις.

§  Εκδήλωση στερεοτυπικών, επαναλαμβανόμενων αντιδράσεων, σύνθετων τελετουργιών και έντονη αντίσταση στην αλλαγή.

§  Προβληματική συμπεριφορά, η οποία εκδηλώνεται ως έκρηξη θυμού, ανυπακοή, επιθετικότητα, αλλά ακόμα και με αυτοτραυματισμούς. (Η προβληματική συμπεριφορά των ανθρώπων με ΔΑΦ, όπως και αυτών της τυπικής ανάπτυξης, δεν είναι εγγενής αλλά επίκτητη).

Συμπτώματα

Τα κύρια συμπτώματα, όπως ορίζονται από το DSM-V, είναι η διάσπαση της προσοχής, η παρορμητικότητα και η υπερκινητικότητα.

Βάσει των συμπτωμάτων που επικρατούν στα παιδιά σχολικής ηλικίας, διακρίνουμε τρεις τύπους ΔΕΠΥ: 1) τύπος Απροσεξίας, 2) τύπος Παρορμητικότητας/Υπερκινητικότητας και 3) Συνδυασμένος τύπος.

Μήπως τα παιδιά σας, παρουσιάζουν μερικά από τα παρακάτω συμπτώματα;

§  Δεν μπορεί να συγκεντρωθεί,

§  Δυσκολεύεται να παραμείνει καθισμένος/η,

§  Αποσπάται εύκολα από άσχετα ερεθίσματα,

§  Απαντάει πριν ολοκληρωθεί η ερώτηση,

§  Αποφεύγει εργασίες που απαιτούν συστηματική πνευματική προσπάθεια,

§  Διακόπτει ή ενοχλεί τους άλλους,

§  Γενικά είναι ανοργάνωτος/η,

§  Συνδυασμό συμπτωμάτων.

Μήπως εσείς παρουσιάζεται μερικά από τα παρακάτω συμπτώματα;

§  Ένα εσωτερικό συναίσθημα ανησυχίας, αδυναμίας να ηρεμήσετε,

§  Φλυαρείτε υπερβολικά,

§  Εγκαταλείψατε τις σπουδές σας,

§  Έχετε κακές σχέσεις στην προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική σας ζωή,

§  Έχετε χαμηλή αυτοεκτίμηση,

§  Υψηλά επίπεδα άγχους και κατάθλιψης,

§  Έχετε συχνά τροχαία και άλλα ατυχήματα,

§  Δυσκολεύεστε να διαχειριστείτε τόσο τα οικονομικά όσο και τον χρόνο σας.

Συννοσηρότητα

Οι άνθρωποι που ανήκουν στο φάσμα του αυτισμού, συχνά εμφανίζουν συμπτώματα ΔΕΠΥ. H  συννοσηρότητα της ΔΑΦ με ΔΕΠΥ, ιδίως στα παιδιά εφηβικής ηλικίας, συνεπάγεται την εκδήλωση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών. Τα βασικότερα από αυτά είναι η υπερκινητικότητα και η παρορμητικότητα.

Γίνεται λοιπόν εύκολα αντιληπτό ότι η συννοσηρότητα των εν λόγω δύο καταστάσεων, επιφέρει μεγαλύτερες δυσκολίες στην καθημερινότητα από αυτές που αντιμετωπίζει κάποιος που διαγιγνώσκεται μόνο με ΔΑΦ.

Αξίζει τέλος να σημειωθεί πως η ΔΑΦ και η ΔΕΠΥ εμφανίζουν υψηλά ποσοστά αλληλοεπικάλυψης. Διαπιστώνεται πως υπάρχουν κοινοί γενετικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν τις δύο αυτές διαταραχές.

Πέραν της ΔΕΠΥ, η συννοσηρότητα στη ΔΑΦ μπορεί να περιλαμβάνει γνωστά νοσήματα και ιατρικές καταστάσεις. Αυτές είναι πιθανό να είναι σωματικές, οργανικές ή ακόμα και ψυχιατρικές, όπως Νοητική Υστέρηση, Επιληψία, διαταραχές του γαστρεντερικού συστήματος, χρωμοσωμικές ανωμαλίες (π.χ. Σύνδρομο Angelman, Οζώδης Σκλήρυνση, Σύνδρομο Rett), κατάθλιψη, κρίσεις πανικού κα.

Συννοσηρότητα

Πολλά παιδιά με ΔΕΠΥ (σε ποσοστό περίπου 65%) παρουσιάζουν μία ή και περισσότερες συνυπάρχουσες ψυχικές και αναπτυξιακές διαταραχές που συχνά περιπλέκονται με την εξέλιξη και τη θεραπεία της ίδιας της ΔΕΠΥ.

Τα παιδιά με ΔΕΠΥ, ιδιαίτερα εκείνα στα οποία η διαταραχή δεν έχει διαγνωσθεί και αντιμετωπισθεί, έχουν αρκετές δυσκολίες που εκδηλώνονται στο σχολικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον και συχνά οδηγούν σε χαμηλές επιδόσεις σε σχέση με το επίπεδο των γνωστικών ικανοτήτων τους και κατ’ επέκταση σε ακαδημαϊκή αποτυχία, αυξημένο στρες, συναισθηματικές δυσκολίες και χαμηλή αυτοεκτίμηση, σε επιθετική και διασπαστική συμπεριφορά, σε προβλήματα διαγωγής και πολλές φορές σε απόρριψη από τους άλλους.

Η επίπτωση της συννοσηρότητας στον ενήλικα είναι μεγαλύτερη (περίπου σε ποσοστό 75%). Σύμφωνα με μελέτες, οι ενήλικες με ΔΕΠΥ παρουσιάζουν, κατά μέσον όρο, τρεις συννοσηρότητες. Η ΔΕΠΥ έχει επίσης  συσχετιστεί με την παραβατικότητα στην ενήλικη ζωή, ιδίως όταν υπάρχει συννοσηρή διαταραχή της διαγωγής στην παιδική ηλικία ή κατάχρηση ουσιών και αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας στην ενήλικο ζωή.

Παρεμβάσεις

Οι ανάγκες των ανθρώπων με ΔΑΦ είναι ιδιαίτερα αυξημένες, ανεξαρτήτως επιπέδου σοβαρότητας, με αποτέλεσμα το πρόγραμμα παρέμβασης να πρέπει να εστιάσει σε όλους σχεδόν τους τομείς.

Έτσι, το πρόγραμμα θα πρέπει να επικεντρώνεται στην ανάπτυξη κινήτρων, στον περιορισμό των δυσπροσάρμοστων μορφών συμπεριφοράς, στη διδασκαλία δεξιοτήτων προσοχής, μάθησης μέσω παρατήρησης, κατανόησης και εκφοράς του λόγου (με έμφαση στην αυθόρμητη και λειτουργική επικοινωνία), στην κοινωνική αλληλεπίδραση, της αναγνώρισης και έκφρασης συναισθημάτων, της αδρής και λεπτής κινητικότητας, των δεξιοτήτων αυτοεξυπηρέτησης και ψυχαγωγίας αλλά και στη διδασκαλία εύρους δεξιοτήτων που προάγουν την προσαρμογή του πάσχοντος ατόμου στο εκπαιδευτικό, το κοινωνικό αλλά και το επαγγελματικό περιβάλλον.

Παρεμβάσεις

Η ΔΕΠΥ είναι μια χρόνια διαταραχή η οποία δεν έχει ριζική θεραπεία, ωστόσο η πρώιμη διάγνωση της και η ολοκληρωμένη παρέμβαση στην παιδική ηλικία βελτιώνει κάποια συμπτώματα και προσφέρει στο πάσχον άτομο καλύτερη ποιότητα ζωής.

Το θεραπευτικό πρόγραμμα οφείλει να είναι πολυεπίπεδο και πολλές φορές στη θεραπεία θα πρέπει να συμμετέχει όχι μόνον ο ασθενής, αλλά, όπου χρειάζεται κι αυτό είναι εφικτό, και η οικογένεια.

Επειδή όμως η κάθε περίπτωση είναι μοναδική, είναι σημαντικό ο άνθρωπος με ΔΕΠΥ να συνεργάζεται στενά με τους ειδικούς και να ακολουθεί πιστά τις οδηγίες τους.